قوله: ما کان محمد أبا أحد منْ رجالکمْ سبب نزول آیت آن بود که زید بن حارثه که پسر خوانده رسول بود مردم او را زید بن محمد میخواندند، پس چون زینب را بزنى کرد قومى گفتند: تزوج بامرأة ابنه زن پسر خوانده خود را بزنى کرد، و در شرع وى نیست زن پسر را بزنى کردن. رب العالمین این آیت بجواب ایشان فرستاد یعنى که محمد پدر زید حارثه نیست، اى لیس محمد ابا احد من رجالکم الذى لم یلده فیحرم علیه نکاح زوجته بعد فراقه ایاها. زن پسر آن گه بر پدر حرام گشت که آن پسر از صلب وى باشد و از وى زاده و زید بن حارثه نه از صلب محمد است و نه از وى زاده و محمد خود پدر هیچ مرد بالغ رسیده بمردى نیست.
ابن عباس گفت: ان الله تعالى لما حکم ان لا نبى بعده لم یعطه ولدا ذکرا یصیر رجلا. چون حکم الله این بود که بعد از محمد هیچ پیغامبر نباشد، او را فرزند نرینه بالغ نداد، که اگر دادى پیغامبر بودى و آن گه معنى خاتم النبیین درست نبودى.
رسول خدا را پسران بودند: ابراهیم از ماریه و قاسم و طیب و مطهر از خدیجه اما در کودکى از دنیا برفتند و ببلوغ نرسیدند. رب العالمین میفرماید: منْ رجالکمْ و لفظ رجال بر مردان بالغ افتد، و روا باشد که معنى آیت آن بود که أبا أحد منْ رجالکمْ الذى لم یلده و آن گه بزید حارثه مخصوص بود، و لکنْ رسول الله نصب اللام لمکان کان.
و خاتم النبیین عاصم بفتح تا خواند بر اسم، یعنى که مهر پیغامبرانست، اى هو آخرهم. باقى بکسر تا خوانند بر فعل، اى ختم النبیین فهو خاتمهم، مهر کننده پیغامبرانست، یعنى که محمد ختم کرد پیغامبرى را بآن ختم که رب العزة بوى داد.
روى ابو هریرة قال: قال رسول الله (ص): «مثلى و مثل الانبیاء قبلى کمثل قصر احسن بنیانه فترک منه موضع لبنة فطاف به النظار یتعجبون من حسن بنائه الا موضع تلک اللبنة لا یعیبون سواها فکنت انا سددت موضع تلک اللبنة ختم بى البنیان و ختم بى الرسل».
و عن جبیر بن معطم قال: سمعت النبى یقول: «لى أسماء، انا محمد و انا احمد و انا الماحى الذى یمحوا الله بى الکفر و انا الحاشر الذى یحشر الناس على قدمى و انا العاقب الذى لیس بعده نبى».
و فى صفاته: بین کتفیه خاتم النبوة و هو خاتم النبیین اجود الناس صدرا و اصدق الناس لهجة و الینهم عریکة و اکرمهم عشرة.
و قال (ص): «انى عند الله مکتوب، خاتم النبیین و ان آدم لمنجدل فى طینته، و ساخبرکم باول امرى دعوة ابرهیم و بشارة عیسى و رویا امى التى رأت حین وضعتنى و قد خرج لها نور أضاءت لها منه قصور الشام».
و گفتهاند معنى خاتم النبیین آنست که رب العالمین نبوت همه انبیا جمع کرد و دل مصطفى وعاء معدن آن کرد و مهر نبوت بر آن نهاد تا هیچ دشمن بموضع نبوت راه نیافت، نه هواى نفس، نه وسوسه شیطان، نه خطرات مذمومه، و دیگر پیغامبران را این مهر نبود، لا جرم از خطرات و هواجس امن نبود، پس رب العالمین کمال شرف مصطفى را آن مهر در دل وى نهان نگذاشت، تا میان دو کتف وى آشکارا کرد تا هر کس که نگرستى آن را دیدى همچون خایه کبوترى. و قال التائب بن یزید: نظرت الى خاتم النبوة بین کتفیه مثل زر الحجلة.
و قال جابر بن سمره: رأیت الخاتم عند کتفه مثل بیضة الحمامة. و قال عبد الله بن سرجس: رأیت النبى (ص) و اکلت معه خبزا و لحما ثم درت خلفه فنظرت الى خاتم النبوة بین کتفیه عند ناغض کتفه الیسرى جمعا علیه خیلان کامثال الثآلیل. و روى: کانت علامة النبوة على نغض کتف رسول الله (ص) یعنى غضروفه.
یا أیها الذین آمنوا اذْکروا الله ذکْرا کثیرا قال ابن عباس: لم یفرض الله عز و جل على عباده فریضة الا جعل لها حدا معلوما ثم عذر اهلها فى حال العذر غیر الذکر فانه لم یجعل له حدا ینتهى الیه و لم یعذر احدا فى ترکه الا مغلوبا على عقله و امرهم به فى الاحوال کلها، قال تعالى: فاذْکروا الله قیاما و قعودا و على جنوبکمْ و قال: اذْکروا الله ذکْرا کثیرا باللیل و النهار فى البر و البحر و الصحة و السقم فى السر و العلانیة. قال مجاهد: الذکر الکثیر ان لا ینساه ابدا.
و سبحوه اى صلوا له بکْرة یعنى صلاة الصبح و أصیلا یعنى صلاة العصر. این تفسیر موافق آن خبر است که مصطفى علیه الصلاة و السلام فرمود: «من استطاع منکم ان لا یغلب على صلاة قبل طلوع الشمس و لا غروبها فلیفعل»
میگوید: هر که تواند از شما که مغلوب کارها و شغل دنیوى نگردد بر نماز بامداد پیش از برآمدن آفتاب و نماز دیگر پیش از فرو شدن آفتاب، تا چنین کند. این هر دو نماز بذکر مخصوص کرد از بهر آنکه بسیار افتد مردم را باین دو وقت تقصیر کردن در نماز و غافل بودن از آن، اما نماز بامداد بسبب خواب و نماز دیگر بسبب امور دنیا، و نیز شرف این دو نماز در میان نمازها پیداست: نماز بامداد وقت شهود فریشتگان است لقوله تعالى: إن قرْآن الْفجْر کان مشْهودا یعنى تشهده ملائکة اللیل و ملائکة النهار، و نماز دیگر نماز وسطى است که رب العزة گفت: «و الصلاة الْوسْطى». و قال مجاهد: و سبحوه بکْرة و أصیلا یعنى قولوا سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر و لا حول و لا قوة الا بالله، فعبر بالتسبیح عن اخواته. و قیل: المراد من قوله: ذکْرا کثیرا هذه الکلمات یقولها الطاهر و الجنب و المحدث. و البکرة اول النهار، یقال: بکرت و بکرت و ابتکرت و بکر الرجل اول ولده و بکر کل شىء اوله و الباکورة اول الفاکهة و هذا بکر طیب البکارة، و البکار هو الذى لا یغفل عن حوائجه فى البکر. و الاصیل آخر النهار و جمعه اصل، و الاصال جمع الجمع.
هو الذی یصلی علیْکمْ و ملائکته فالصلاة من الله الرحمة و من الملائکة الاستغفار للمومنین. قال السدى: قالت بنو اسرائیل لموسى: أ یصلى ربنا؟ فکبر هذا الکلام على موسى، فاوحى الله الیه ان قل لهم انى اصلى و ان صلوتى رحمتى و قد وسعت کل شىء. و قیل: من صلاة الله عز و جل على عبده حسن ثنائه علیه، قال الله عز و جل: فاذْکرونی أذْکرْکمْ. قال انس: لما نزلت إن الله و ملائکته یصلون على النبی، قال ابو بکر: ما خصک الله یا رسول الله بشرف الا و قد اشرکتنا فیه، فانزل الله تعالى: هو الذی یصلی علیْکمْ و ملائکته لیخْرجکمْ من الظلمات إلى النور اى من ظلمة الکفر الى نور الایمان، یعنى انه برحمته و هدایته و دعاء الملائکة لکم اخرجکم من ظلمة الکفر الى النور و کان بالْموْمنین رحیما.
تحیتهمْ یوْم یلْقوْنه سلام مفسران اینجا دو قول گفتهاند: یکى آنست که «یلقونه» اینها با الله شود، یعنى تحیة المومنین یوم یرون الله «سلام» اى یسلم الله علیهم. میگوید: نواخت مومنان آن روز که الله را بینند یعنى روز قیامت سلام است و ورد قال النبى (ص): «یتجلى الله عز و جل یوم القیمة فیقول للمومنین: سلام علیکم».
قول دیگر آنست که: اضافتها با ملک الموت است، یعنى بوقت قبض روح مومن، ملک الموت بر وى سلام کند. قال ابن مسعود: اذا جاء ملک الموت لیقبض روح المومن قال: ربک یقرئک السلام. و قیل: یسلم علیهم الملائکة و یبشرونهم حین یخرجون من قبورهم.
و أعد لهمْ أجْرا کریما یعنى الجنة.
یا أیها النبی إنا أرْسلْناک شاهدا یعنى شاهدا للرسل بالتبلیغ، اى محمد ما ترا پیغامبر کردیم و برسالت خود گرامى کردیم و از میان خلق برگزیدیم تا فردا برستاخیز گواهى باشى مومنانرا بنزدیک ما و پیغامبران را بتبلیغ رسالت، و بر وفق این معنى خبر مصطفى است: قال النبی (ص): «یجاء بنوح یوم القیمة فیقول الله له: هل بلغت؟ فیقول: نعم، فیسئل امته: هل بلغکم؟ فیقولون: ما جاءنا من نذیر، فیقال: من شهودک؟ فیقول: محمد و امته. فقال رسول الله (ص): فیجاء بکم فتشهدون انه قد بلغ، ثم قرأ رسول الله (ص): و کذلک جعلْناکمْ أمة وسطا لتکونوا شهداء على الناس و یکون الرسول علیْکمْ شهیدا.
و مبشرا و نذیرا یعنى مبشرا لمن آمن بالجنة و نذیرا لمن کذب بالنار.
«و داعیا إلى الله» اى الى توحیده و طاعته، «بإذْنه» اى بامره. همانست که جاى دیگر گفت: یا أیها الْمدثر قمْ فأنْذرْ اى جامه در خود پیچیده، و ردا در سر کشیده! خیز مردمان را از ما آگاه کن و بر توحید و طاعت ما خوان، جایى دیگر گفت: قلْ هذه سبیلی أدْعوا إلى الله على بصیرة أنا و من اتبعنی.
و سراجا منیرا سماه «سراجا» لانه یهتدى به کالسراج یستضاء به فى الظلمة.
عن عطاء بن یسار قال: لقیت عبد الله بن عمرو بن العاص قلت: اخبرنى عن صفة رسول الله فى التوریة، قال: اجل و الله انه لموصوف فى التوریة ببعض صفته فى القرآن. یا أیها النبی إنا أرْسلْناک شاهدا و مبشرا و نذیرا و حرزا للامیین، انت عبدى و رسولى سمیتک المتوکل لیس بفظ و لا غلیظ و لا صخاب فى الاسواق و لا یدفع بالسیئة و لکن یعفو و یغفر و لن نقبضه حتى نقیم به الملة العوجاء بان یقولوا: لا اله الا الله.
و بشر الْموْمنین بأن لهمْ من الله فضْلا کبیرا حیث جعلهم امة وسطا لیکونوا شهداء على الناس، و جعلهم خیر امة اخرجت للناس.
و لا تطع الْکافرین هذا جواب ابى جهل کان ینهى عبدا اذا صلى و یود ان تدهن. میگوید: بو جهل کافر را فرمان مبر که او مى باز زند رهى را که نماز میکند و دوست میدارد که تو فرا وى گرایى و بوى سازى، همانست که فرمود: فلا تطع الْمکذبین، ودوا لوْ تدْهن فیدْهنون. و گفتهاند: معنى آنست که کافران را فرمان مبر که ترا میگویند درویشان را از بر خویش بران تا ما با تو نشینیم، همانست که فرمود: و لا تطْرد الذین یدْعون ربهمْ.
قوله: و الْمنافقین اى محمد! و منافقان را فرمان مبر، عذر دروغ ایشان مپذیر و سخن ایشان مشنو، ایشان دو رویاناند و سخنچینان.
و دعْ أذاهمْ اى اصبر على آذاهم و لا تجاوزهم علیه، و هذا منسوخ بآیات القتال.
و توکلْ على الله بدوام الانقطاع الیه.
و کفى بالله وکیلا حافظا.
یا أیها الذین آمنوا إذا نکحْتم الْموْمنات ثم طلقْتموهن فیه دلیل على ان الطلاق قبل النکاح غیر واقع، لان الله تعالى اثبت الطلاق بعد النکاح، فلو قال لامرأة اجنبیة: اذا نکحتک فانت طالق. او قال: کل امرأة انکحها فهى طالق، فنکح لا یقع الطلاق و هو قول على و ابن عباس و اکثر اهل العلم و به قال الشافعى و روى عن ابن مسعود انه یقع الطلاق و هو قول اصحاب الرأى «۱»، فقال ابن عباس: لو کان کما قال ابن مسعود لقال الله عز و جل اذا طلقتم المومنات ثم نکحتموهن فحیث قال: نکحْتم الْموْمنات ثم طلقْتموهن علمنا ان الطلاق انما یقع بعد النکاح. و عن جابر قال: قال رسول الله (ص): لا طلاق قبل النکاح.
و قال مالک و الاوزاعى: اذا عین امرأة او وقت وقع و هو ان یقول: اذا نکحت فلانة فهى طالق، او یقول: کل امرأة انکحها الى سنة او مدة یسمیها وقع.
ثم طلقْتموهن منْ قبْل أنْ تمسوهن اى تجامعوهن.
فما لکمْ علیْهن منْ عدة تعْتدونها تحصونها بالأقراء و الاشهر لان العدة لاستبراء رحمها من الولد.
فمتعوهن اى اعطوهن ما یستمتعن به. قال ابن عباس: هذا اذا لم یکن سمى لها صداقا فلها المتعة، فان کان قد فرض لها صداقا فلها نصف الصداق و لا متعة لها. و قال قتاده: هذه الایة منسوخة بقوله: فنصْف ما فرضْتمْ. و قیل: هذا امر ندب فالمتعة مستحقة لها مع نصف المهر، و ذهب بعضهم الى انها تستحق المتعة بکل حال لظاهر الایة.
و سرحوهن سراحا جمیلا سراح و فراق و طلاق هر سه لفظ صریحاند، دست باز داشتم، بگذاشتم، بهشتم و المعنى خلوا سبیلهن بالمعروف من غیر ضرار، و معنى الجمیل، ان لا یکون الطلاق جورا لغضب او طاعة لضرة، او یکون ثلثا بتا او یمنع الصداق.
یا أیها النبی إنا أحْللْنا لک أزْواجک... الایة، فى تحلیل الله عز و جل النساء لرسوله (ص) بعد قوله: لا یحل لک النساء منْ بعْد، للعلماء مذهبان: قال بعضهم: آیة التحریم متأخرة لم ینکح بعدها امرأة، و قال بعضهم: هى منسوخة بهذه الایة، و قد نکح رسول الله (ص) بعدها میمونة بنت الحارث الهلالیة خالة بن عباس، و هذا اثبت قوله: إنا أحْللْنا لک أزْواجک اللاتی آتیْت أجورهن اى مهورهن.
و ما ملکتْ یمینک مما أفاء الله علیْک اى رد علیک من الکفار بان تسبى فتملک مثل صفیة بنت حیى بن اخطب و جویریة بنت الحارث المصطلقیة و قد کانت ماریة مما ملکت یمینه فولدت له ابرهیم. و الفىء، اسم لکل فائدة تفىء الى الامیر من اهل الحرب.
و بنات عمک و بنات عماتک یعنى نساء قریش، و بنات خالک و بنات خالاتک یعنى نساء بنى زهرة، قالت ام هانى، و اسمها فاختة بنت ابى طالب: خطبنى رسول الله (ص) و اعتدرت الیه فعذرنى و بنات عماتک یعنى زینب بنت جحش امها امیمة بنت عبد المطلب، و بنات خالک و بنات خالاتک لم یکن لرسول الله (ص) خال و لا خالة غیر ان ام رسول الله (ص) هى بنت و هب بن عبد مناف بن زهرة و کان بنو زهرة یسمون اخوال رسول الله، و لهذا قال رسول الله (ص) لسعد بن ابى وقاص هذا خالى.
اللاتی هاجرْن معک الى المدینة، شرط الهجرة لان هذا نزل قبل فتح مکة. قالت ام هانى: لم اهاجر الیه فلم احل له و کنت من الطلقاء.
و امْرأة موْمنة... اى احللنا لک امراة وهبت نفسها لک بغیر صداق، فاما غیر المومنة لا تحل له اذا وهبت نفسها منه، و اختلفوا فى انه هل کان یحل للنبى (ص) نکاح الیهودیة و النصرانیة بالمهر، فذهب جماعة الى انه کان لا یحل له ذلک لقوله. «و امْرأة موْمنة»، و اول بعضهم الهجرة فى قوله: اللاتی هاجرْن معک على الاسلام اى اسلمن معک، فدل ذلک على انه لا یحل له نکاح غیر المسلمة و کان النکاح ینعقد فى حقه بمعنى الهبة من غیر ولى و لا شهود و لا مهر و کان ذلک من خصائصه (ص) فى النکاح لقوله تعالى: خالصة لک منْ دون الْموْمنین کالزیادة على الاربع، و وجوب تخییر النساء کان من خصائصه لا مشارکة لاحد معه، و اختلف اهل العلم فى انعقاد النکاح بلفظ الهبة فى حق الامة، فذهب اکثرهم الى انه لا ینعقد الا بلفظ الانکاح او التزویج، و هو قول سعید بن المسیب و الزهرى و مجاهد، و به قال مالک و الشافعى. و ذهب قوم الى انه ینعقد بلفظ الانکاح او التزویج اختلفوا فى نکاح النبى (ص). فذهب قوم الى انه کان ینعقد فى حقه بلفظ الهبة لقوله تعالى: خالصة لک منْ دون الْموْمنین، و ذهب آخرون الى انه لا ینعقد الا بلفظ الانکاح او التزویج کما فى حق الامة لقوله تعالى: إنْ أراد النبی أنْ یسْتنْکحها، و کان اختصاصه فى ترک المهر لا فى لفظ النکاح، و اختلفوا فى التی وهبت نفسها لرسول الله (ص) و هل کانت عنده امرأة منهن؟ فقال عبد الله بن عباس و مجاهد: لم تکن عند النبی (ص) امرأة وهبت نفسها منه و لم تکن عنده امراة الا بعقد نکاح او ملک یمین. و فسر مجاهد «إنْ وهبتْ نفْسها»: ما وهبت نفسها، یقول: «ان» کلمة نفى. و قال آخرون: بل کانت عنده موهوبة، و اختلفوا فیها، فقال الشعبى: هى زینب بنت حزیمة الانصاریة، یقال لها: ام المساکین. و قال قتاده: هى میمونة بنت الحارث. و قال على بن الحسین (ع) و الضحاک و مقاتل: هى ام شریک بنت جابر من بنى اسد.
و قال عروة بن الزبیر: هى خولة بنت حکیم من بنى سلیم. و روى ان امرأة اتته، فقالت له: وهبت لک نفسى، فلم یردها، فقال: لا حاجة لى الیوم بالنساء، فزوجها من رجل من الانصار.
قوله: قدْ علمْنا ما فرضْنا علیْهمْ فی أزْواجهمْ، فرض الله على المومنین ان لا نکاح الا بولى و صداق و شاهدى عدل و لا یحل فوق اربع من الحرائر.
و ما ملکتْ أیْمانهمْ فرض علیهم فى ملک الیمین ان لا یکون ملک خبثة انما یکون ملک طیبة فتکون من اهل الحرب لا من اهل العقد و فى القسم السوى تم الکلام فى قوله: و ما ملکتْ أیْمانهمْ.
و قوله: لکیْلا یکون علیْک حرج منسوق على قوله: «خالصة لک» و المعنى احللنا لک استنکاح الواهبة نفسها و نکاح ما شئت من عدد النساء لا انى نسیت ما فرضت على غیرک من المومنین ان لا ینکحوا الا بولى و شاهدین و صداق و ان یقتصروا على الاربع، لکنى اردت ان لا یکون علیک حرج فى نکاح من اردت من النساء غیر هذه التوسعة لا بین بینک و بین غیرک و ارفع من شرفک. و کان الله غفورا رحیما.
«ترْجی» اى توخر، منْ تشاء منْهن و توْوی إلیْک اى تضم الیک من تشاء الارجاء تأخیر المرأة من غیر طلاق. و الایواء امساک المرأة على القسم السوى من غیر ارجاء.
قال اهل التفسیر: کان التسویة بینهن فى القسم واجبا علیه، فلما نزلت هذه الایة سقط عنه و صار الاختیار الیه فیهن. و قال ابو رزین و ابن زید: نزلت هذه الایة حین غار بعض امهات المومنین على النبی (ص) و طلب بعضهن زیادة النفقه، فهجرهن النبی (ص) شهرا حتى نزلت آیة التخییر، فامره الله عز و جل ان یخیرهن بین الدنیا و الآخرة و ان یخلى سبیل من اختارت الدنیا و یمسک من اختارت الله و رسوله و على انه یووى الیه من یشاء منهن و یرجئ فیرضین به قسم لهن او لم یقسم او قسم لبعضهن دون بعض او فضل بعضهن فى النفقة و القسمة فیکون الامر فى ذلک الیه یفعل کیف یشاء، و کان ذلک من خصائصه، فرضین بذلک و اخترنه على هذا الشرط. و اختلفوا فى انه هل اخرج احدا منهن عن القسم؟ فقال بعضهم: لم یخرج احدا بل کان رسول الله (ص) مع ما جعل الله له من ذلک یسوى بینهن فى القسم الا سودة فانها رضیت بترک حقها من القسم و جعلت یومها لعایشة. و قیل: اخرج بعضهن، قال ابو رزین: لما نزل التخییر اشفقن ان یطلقهن فقلن: یا نبى الله اجعل لنا من مالک و نفسک ما شئت و دعنا على حالنا، فنزلت هذه الایة فارجأ رسول الله (ص) بعضهن و آوى الیه بعضهن، فکان ممن آوى الیه: عائشة و حفصة و زینب بنت جحش و ام حبیبة بنت ابى سفیان فکان یقسم بینهن سواء، و ارجأ منهن خمسا: ام سلمة و میمونة و سودة و صفیة و جویریة فکان یقسم لهن ما شاء. و قال ابن عباس: «ترْجی منْ تشاء منْهن و توْوی إلیْک منْ تشاء» اى تطلق من تشاء منهن و تمسک من تشاء. و قال الحسن: تترک نکاح من شئت و تنکح من شئت من نساء امتک، و قال: کان النبی (ص). اذا خطب امرأة، لم یکن لغیره خطبتها، حتى یترکها رسول الله (ص).
و قیل: معناه تقبل من تشاء من المومنات اللاتى تهبن انفسهن لک فتوویها الیک و تترک من تشاء فلا تقبلها. روى ان عائشة لما نزلت: و امْرأة موْمنة إنْ وهبتْ نفْسها للنبی قالت: اما تستحیى المرأة تأتى الرجل فتقول له: قد وهبت لک نفسى! فنزلت هذه الایة: ترْجی منْ تشاء، فقالت عائشة: یا رسول الله ارى الله عز و جل یسارع فى رضاک. یقال: تزوج رسول الله (ص) ثلث عشرة امراة و لا خلاف انه مات عن تسع فیهن قرشیات و من سائر العرب. و قیل: لم یتزوج على خدیجة حتى ماتت. و قیل: طلق امرأتین احدیهما الممتنعة و الأخرى المستعیذة، اما الممتنعة فامرأة لما افضى الیها رسول الله بیده امتنعت علیه فطلقها، و اما العائذة فامرأة تمیمیة قال لها ازواج رسول الله (ص): اذ ارادک رسول الله فقولى له: اعوذ بالله منک» فظنته من الادب فاستعاذت منه، فقال لها: عدت بمعاذ الحقى باهلک. و قیل: تزوج امرأة من غفار فلما نزعت ثیابها رأى بها بیاضا فقال: الحقى باهلک.
قوله: و من ابْتغیْت اى طلبت و اردت، اى تووى الیک امرأة «ممن» عزلتهن عن القسمة.
فلا جناح علیْک لا اثم علیک، هذا بیان ان الارجاء لیس بطلاق و اباح الله عز و جل له ترک القسم لهن حتى لیوخر من یشاء منهن فى نوبتها و یطاء من یشاء منهن فى غیر نوبتها و یرد الى فراشه من عزلها، تفضیلا له على سائر الرجال.
ذلک أدْنى أنْ تقر أعْینهن و لا یحْزن اى ذلک التخییر الذى خیرتک فى صحبتهن اقرب الى رضاهن و اطیب لانفسهن و اقل لحزنهن اذا علمن ان ذلک من الله عز و جل.
و یرْضیْن بما آتیْتهن اعطیتهن «کلهن» من تقریب و ارجاء و عزل و إیواء.
و الله یعْلم ما فی قلوبکمْ من امر النساء و المیل الى بعضهن. و قیل: هذا اشارة الى ما یخطر بقلب من ارجا من الکراهة و بقلب من آوى من الشماتة احیانا و ان لم یثبت علیها قلوبهن.
و کان الله علیما حلیما.
لا یحل لک النساء قرأ ابو عمرو و یعقوب: فلا تحل بالتاء، و قرأ الآخرون بالیاء.
«منْ بعْد» یعنى من بعد هولاء التسع اللاتى خیرتهن فاخترن الله و رسوله شکر الله لهن و حرم علیه النساء سواهن و نهاه عن تطلیقهن و عن الاستبدال بهن، هذا قول ابن عباس و قتادة و اختلفوا فى انه هل ابیح له النساء من بعد، قالت عائشة: ما مات رسول الله (ص) حتى احل النساء. و قال انس: مات على التحریم. و قیل لابى بن کعب:لو مات نساء النبی (ص) أ کان یحل له ان یتزوج؟ قال: و ما یمنعه من ذلک؟ قیل: قوله: لا یحل لک النساء منْ بعْد قال: انما احل الله له ضربا من النساء فقال: یا أیها النبی إنا أحْللْنا لک أزْواجک...
الایة، ثم قال: لا یحل لک النساء منْ بعْد. قال ابو صالح: أمر أن لا یتزوج اعرابیة و لا عربیة و یتزوج من نساء قومه من بنات العم و العمة و الخال و الخالة ان شاء ثلث مائة و قال مجاهد: معناه لا تحل لک الیهودیات و لا النصرانیات بعد المسلمات.
و لا أنْ تبدل بهن یعنى و لا ان تبدل بالمسلمات غیرهن من الیهود و النصارى یقول: لا تکون ام المومنین یهودیة و لا نصرانیة.
إلا ما ملکتْ یمینک احل له ما ملکت یمینه من الکتابیات ان یتسرى بهن قال الضحاک: معناه و لا ان تبدل بازواجک اللاتى هن فى حبالتک ازواجا غیرهن بان تطلقهن فتنکح غیرهن فحرم علیه طلاق النساء اللاتى کن عنده اذ جعلهن امهات المومنین و حرمهن على غیره حین اخترنه، و اما نکاح غیرهن فلم یمنع منه. قال ابن زید: کانت العرب فى الجاهلیة یتبادلون بازواجهم، یقول الرجل للرجل: بادلنى بامرأتک و ابادلک بامرأتى تنزل لى عن امرأتک و انزل لک عن امرأتى، فانزل الله تعالى: و لا أنْ تبدل بهن منْ أزْواج یعنى تبادل بازواجک غیرک بان تعطیه زوجتک و تأخذ زوجته إلا ما ملکتْ یمینک لا بأس ان تبدل بجاریتک ما شئت، فاما الحرائر فلا.
روى ابو هریرة قال: دخل عیینة بن حصن على النبی (ص) بغیر اذن و عنده عائشة، فقال له النبی (ص): یا عیینة فاین الاستیذان؟ قال یا رسول الله: و ما استاذنت على رجل من مضر منذ ادرکت، ثم قال: من هذه الحمیراء الى جنبک؟ فقال: هذه عائشة ام المومنین، فقال عیینة: أ فلا اترک لک عن احسن الخلق؟ فقال رسول الله (ص): ان الله قد حرم ذلک. فلما خرج قالت عائشة: من هذا یا رسول الله؟ قال: هذا احمق مطاع و انه على ما ترین لسید قومه.
قوله: و لوْ أعْجبک حسْنهن یعنى لیس لک ان تطلق احدا من نسائک و تنکح بدلها اخرى و لو اعجبک جمالها. قال ابن عباس: یعنى أسماء بنت عمیس الخثعمیة امرأة جعفر بن ابى طالب، فلما استشهد جعفر اراد رسول الله (ص) ان یخطبها فنهى عن ذلک إلا ما ملکتْ یمینک. قال ابن عباس. ملک بعد هولاء ماریة.
و کان الله على کل شیْء رقیبا هذا تعظیم للنهى و تشدید فى التحریم، و فى الایة دلیل على جواز النظر الى من یرید نکاحها من النساء
روى عن جابر قال: قال رسول الله (ص): اذا خطب احدکم المرأة فان استطاع ان ینظر الى ما یدعوه الى نکاحها فلیفعل.
و عن المغیرة بن شعبة قال: خطبت امرأة فقال لى النبی (ص): هل نظرت الیها؟ قلت: لا قال: فانظر الیها فانه احرى ان یودم بینکما.
و عن ابى هریرة ان رجلا اراد ان یتزوج امرأة من الانصار، فقال له النبی (ص): انظر الیها فان فى اعین الانصار شیئا.